بازی تاج و تخت در صحرا؛ چه کسی جانشین بن‌سلمان می‌شود؟

به گزارش اکوایران، سفر دونالد ترامپ به عربستان سعودی در ماه گذشته، با تمام شکوه و جلالی که از یک دیدار رسمی در این پادشاهی انتظار می‌رفت، برگزار شد، از گارد احترام با اسب گرفته تا ضیافت‌های مجلل در کاخ‌های باشکوه. اما یک نفر به‌طرز چشمگیری غایب بود: خود ملک سلمان. پادشاه ۸۹ ساله که به‌دلیل ضعف جسمانی به‌ندرت در انظار عمومی ظاهر می‌شود، در این سفر غایب بود و پسرش، ولیعهد محمد بن سلمان، میزبان رئیس‌جمهور آمریکا در پروژه‌های توسعه‌ای پرزرق‌وبرق و اجلاس منطقه‌ای در پایتخت سعودی بود.

رهبر بی‌رقیب 

به نوشته فایننشال‌تایمز، این سفر مهر تأییدی بود بر رهبری بی‌رقیب محمد بن سلمان بر پادشاهی عربستان. هشت سال پس از قدرتمند شدن چشمگیر او که نظم سنتی چند دهه‌ای عربستان را برهم زد، بن سلمان در ۳۹ سالگی تقریباً بدون شک جانشین پدرش خواهد شد. اما مسئله‌ واقعی، موضوعی آن‌چنان حساس که تنها به‌صورت پنهانی در کشور استبدادی عربستان درباره‌اش زمزمه می‌شود این است که اگر اتفاقی برای محمد بن سلمان بیفتد، چه کسی جانشین او خواهد بود؟

صعود محمد بن سلمان یکی از معدود لحظاتی را از زمان تأسیس پادشاهی مدرن عربستان در سال ۱۹۳۲ توسط پدربزرگش، ملک عبدالعزیز رقم زده که در آن، نظم جانشینی مشخصی وجود ندارد. نه ولیعهد دوم (که جانشین طبیعی ولیعهد است) منصوب شده، و نه معاون نخست‌وزیر.

 با توجه به سن نسبتاً پایینش، شاهزاده ممکن است دهه‌ها حکومت کند. به گفته دیوید ران‌دل، رئیس پیشین مأموریت دیپلماتیک آمریکا در عربستان اما نبود جانشین مشخص، «ریسک وابستگی به یک فرد کلیدی» ایجاد کرده است. چراکه رهبری کشور به‌شدت متمرکز شده و او در رأس اصلاحات اجتماعی و اقتصادی بزرگی قرار دارد که طبق طرح «چشم‌انداز ۲۰۳۰» پیگیری شده و کشور محافظه‌کار را به لرزه انداخته، هرچند هنوز ناتمام است.

بی‌ثباتی ساختاری؟

ران‌دل، نویسنده کتاب چشم‌انداز یا سراب: عربستان در دوراهی، می‌گوید: «الان فقط یک نفر همه‌کاره است، و مشخص نیست اگر او نباشد چه خواهد شد. نه تنها باید کسی را پیدا کنی که بر تخت بنشیند، بلکه باید کسی را پیدا کنی که این مسیر را ادامه دهد و این خودش یک مشکل بالقوه است.»

با این حال، برنارد هیکل، استاد مطالعات خاورنزدیک در دانشگاه پرینستون، می‌گوید اگر بن سلمان به پادشاهی برسد، می‌تواند ولیعهد را همان روز یا کمی بعد معرفی کند: «فکر می‌کنم این بخشی از برنامه است.» او افزود: «احتمالاً این مسئله را با اعضای کلیدی خاندان سلطنتی در میان گذاشته است. اینکه چرا هنوز اعلام نکرده، مشخص نیست. درجه‌ای از عدم قطعیت وجود دارد درباره اینکه چه کسی ولیعهد می‌شود، اما این موضوع باعث بی‌ثباتی ساختاری نیست.»

همه گزینه‌ها

با توجه به سنت، جانشین باید از نسل مستقیم ملک عبدالعزیز باشد، کسی که حداقل ۳۶ پسر داشت، اما تنها تعداد کمی از آن‌ها مسیر واقعی به‌سمت سلطنت دارند.

در گمانه‌زنی‌های سعودی‌ها درباره اینکه بن سلمان ممکن است چه کسی را انتخاب کند (او ظاهراً سه پسر و دو دختر خردسال دارد)، برخی انگشت اشاره را به‌سوی برادر کوچکترش، شاهزاده خالد، وزیر دفاع ۳۷ ساله، می‌گیرند. اما طبق شرایط فعلی، شاهزاده خالد نمی‌تواند ولیعهد شود؛ زیرا طبق قانون اساسی عربستان (قانون پایه حکومت)، پادشاه و ولیعهد نمی‌توانند از یک شاخه از نسل عبدالعزیز باشند. پادشاه اختیار تغییر قانون را دارد، اما در تئوری، جانشینی باید به تأیید شورای بزرگان خاندان سلطنتی برسد.

از دیگر نام‌هایی که در فهرست جانشینان احتمالی مطرح هستند، شاهزاده ترکی بن محمد بن فهد؛ نوه ملک فهد است. او به‌عنوان وزیر مشاور در دربار سلطنتی و مسئول روابط عربستان با همسایگان خلیج‌فارس شناخته می‌شود و از نگاه ناظران سعودی یکی از گزینه‌های جدی است.

گزینه‌ دیگر شاهزاده عبدالله بن بندر است، وزیر گارد ملی قدرتمند عربستان. با این حال، او از شاخه‌ای کم‌نفوذتر از خاندان است؛ چرا که پدرش، یکی دیگر از پسران عبدالعزیز، هرگز پست ارشد دولتی نداشته است. یکی از شهروندان سعودی که با دوستانش درباره مسئله جانشینی گفت‌وگو کرده، می‌گوید: «خیلی‌ها بابت این موضوع نگران‌اند. بعد از او، چه خواهد شد؟»

این ابهام در جانشینی نمونه‌ای از چالش‌های سنت‌های سعودی در دوران سلطنت ملک سلمان است؛ دورانی که با سرعت محمد بن سلمان را ارتقاء داد و ساختار قدرت سنتی را به چالش کشید.

جوهره سیستم خانواده‌محور 

کارشناس دیگری در امور عربستان که به‌دلیل حساسیت موضوع نخواست نامش فاش شود، گفت: «نبود جانشین، نوعی بی‌ثباتی عجیب در ساختار سیاسی شاهزاده است. در گذشته، یکی از نقاط قوت پادشاهان قدرتمند سعودی این بود که برادران و پسرعموهایی داشتند که نقش معاون یا بازوی اجرایی‌شان را ایفا می‌کردند.» او ادامه داد: «جانشینی فقط مسئله آینده نیست، بلکه بخشی حیاتی از قدرت حال حاضر هم هست. حتی مقتدرترین حاکمان هم جانشینی برای خودشان تعیین می‌کنند. این جوهره سیستم خانواده‌محور است.»

برای بیش از شش دهه پس از مرگ ملک عبدالعزیز در سال ۱۹۵۳، تاج‌وتخت میان پسران سالمند او دست‌به‌دست شد. ولیعهدها گاهی در میانه حکومت تغییر می‌کردند. دو نفر در دوران ولیعهدی درگذشتند، یک نفر کناره‌گیری کرد و دو نفر دیگر از مقام خود برکنار شدند. معمولاً رقابت‌ها و دسیسه‌هایی در پشت پرده کاخ در جریان بود.

اما اندکی پس از به‌قدرت‌رسیدن ملک سلمان در سال ۲۰۱۵، یکی از آخرین پسران بازمانده عبدالعزیز، او با منصوب‌کردن برادرزاده‌اش محمد بن نایف به‌عنوان ولیعهد، سنت را شکست و نسل جدید را وارد قدرت کرد.

اما محمد بن نایف، که حالا تحت بازداشت خانگی در کاخ است و دست‌کم پنج سال است از عرصه حذف شده، صرفاً برای کوتاه‌مدت جای محمد بن سلمان را پر کرد که از پیش به‌عنوان نیروی نوظهور در حکومت شناخته می‌شد و در سال ۲۰۱۷ در سن ۳۱ سالگی به‌طور ناگهانی جای او را گرفت. اقدامی که منتقدان آن را «کودتای درباری» نامیدند.

رقبای بالقوه سلطنتی خیلی وقت پیش ساکت شده‌اند. محمد بن سلمان با حمایت سیاسی کلیدی پدرش که همیشه نقش ناظم و کنترل‌گر خانواده را ایفا می‌کرد به تمرکز قدرت در دست خود پرداخت. او پس از پشت‌سر گذاشتن جدی‌ترین بحران سیاسی‌اش، یعنی موج خشم بین‌المللی بر سر قتل فجیع جمال خاشقجی به‌دست عوامل سعودی در استانبول در سال ۲۰۱۸، توانست وجهه خود را در سطح جهانی تا حدودی بازسازی کند.

حتی منتقدان نیز اذعان دارند که محمد بن سلمان در داخل کشور از حمایت گسترده‌ای برخوردار است، به‌ویژه به‌خاطر دوره‌ تحولات بزرگی که او آغاز کرده است. ران‌دل می‌گوید: «از نظر سیاسی، به نفع شاهزاده است که کسی را انتخاب نکند. به‌علاوه، به‌نظر نمی‌رسد او فردی باشد که شریک بخواهد. همه تصمیم‌ها را خودش می‌گیرد.»

هیکل نیز اضافه می‌کند که مسئله جانشینی نشان می‌دهد «پادشاه قدرتی کاملاً مطلق دارد و در نهایت می‌تواند هرکه را بخواهد انتخاب کند.» او گفت: «این یک دربار سلطنتی به معنای شکسپیری آن است، پر از شایعه، رقابت و دسیسه.»