چین و روسیه؛ دوستانی که از هم جاسوسی می‌کنند

به گزارش اکوایران، در انظار عمومی، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، می‌گوید دوستی رو به رشد کشورش با چین تزلزل‌ناپذیر است و همکاری راهبردی نظامی و اقتصادی‌ای وارد دوران طلایی شده است. اما در راهروهای لوبیانکا، مقر سرویس امنیت داخلی روسیه موسوم به «اف‌اس‌بی»، واحدی اطلاعاتی و محرمانه، چینی‌ها را «دشمن» می‌نامد.

این واحد، که تاکنون علنی نشده بود، هشدار داده که چین تهدیدی جدی برای امنیت روسیه است. مأموران آن می‌گویند پکن به‌طور فزاینده‌ای در تلاش است جاسوسان روسی را جذب کند و گاه با وسوسه کردن دانشمندان ناراضی روس، به فناوری‌های حساس نظامی دست یابد.

مأموران اطلاعاتی می‌گویند چین در حال جاسوسی از عملیات نظامی روسیه در اوکراین است تا درباره تسلیحات و شیوه‌های جنگی غربی اطلاعات کسب کند. آن‌ها نگران‌اند که پژوهشگران دانشگاهی چینی در حال زمینه‌سازی برای ادعا درباره اراضی روسیه هستند. همچنین هشدار داده‌اند که مأموران اطلاعاتی چین در حال انجام عملیات جاسوسی در منطقه قطب شمال با پوشش شرکت‌های معدنی و مراکز تحقیقاتی دانشگاهی هستند.

این تهدیدها در سندی هشت‌صفحه‌ای متعلق به اف‌اس‌بی آمده که نیویورک‌تایمز به آن دست یافته و اولویت‌های مقابله با جاسوسی چین را مشخص می‌کند. این سند بدون تاریخ است و احتمال می‌رود پیش‌نویس باشد، اما از محتوای آن چنین برمی‌آید که در اواخر ۲۰۲۳ یا اوایل ۲۰۲۴ نوشته شده است. گروه سایبری «Ares Leaks» این سند را به دست آورده، اما نحوه دستیابی به آن را فاش نکرده است. همین موضوع، تأیید قطعی سند را ناممکن می‌کند. با این حال، نیویورک‌تایمز گزارش را با شش نهاد اطلاعاتی غربی به اشتراک گذاشت که همگی آن را معتبر ارزیابی کردند. این سند جزئیاتی بی‌سابقه از دیدگاه ضدجاسوسی روسیه درباره چین ارائه می‌دهد.

از زمان حمله روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، اتحاد تازه مسکو با پکن توازن جهانی قدرت را تغییر داده است. این همکاری سریعاً در حال گسترش، به یکی از مهم‌ترین و مبهم‌ترین روابط در ژئوپلیتیک مدرن تبدیل شده است. روسیه سال‌هاست که با تحریم‌های مالی غرب دست‌وپنجه نرم می‌کند و برخلاف پیش‌بینی بسیاری از سیاستمداران و کارشناسان، اقتصاد آن فرو نریخته است. این پایداری تا حد زیادی به لطف چین حاصل شده است.

چین بزرگ‌ترین خریدار نفت روسیه است و تراشه‌های رایانه‌ای، نرم‌افزار و قطعات نظامی حیاتی را برای مسکو فراهم می‌کند. وقتی شرکت‌های غربی از روسیه خارج شدند، برندهای چینی جای آن‌ها را گرفتند. دو کشور می‌گویند می‌خواهند در حوزه‌های گسترده‌ای از ساخت فیلم گرفته تا احداث پایگاه روی ماه همکاری کنند. پوتین و شی جین‌پینگ، رهبر چین، با جدیت به دنبال آن چیزی هستند که خود «شراکت بدون مرز» می‌نامند. اما یادداشت فوق‌محرمانه اف‌اس‌بی نشان می‌دهد که در واقع، مرزهایی وجود دارد.

آندری سولداتوف، کارشناس سرویس‌های اطلاعاتی روسیه که در بریتانیا در تبعید به‌سر می‌برد و این سند را به درخواست نیویورک‌تایمز بررسی کرده، می‌گوید: «شما رهبری سیاسی را دارید که کاملاً موافق نزدیکی با چین هستند. و بعد نهادهای اطلاعاتی و امنیتی را دارید که شدیداً بدبین‌اند.»

دیمیتری پسکوف، سخنگوی پوتین، از اظهار نظر خودداری کرد. وزارت خارجه چین نیز به درخواست‌ها برای اظهارنظر درباره این سند پاسخی نداد.

سند روسی توصیف می‌کند که یک نبرد اطلاعاتی «پرتنش و پویا در حال توسعه» در سایه بین دو کشوری که ظاهراً روابط دوستانه دارند، در جریان است. سه روز قبل از تهاجم پوتین به اوکراین در سال ۲۰۲۲، اف‌اس‌بی برنامه جدید ضدجاسوسی به نام «آنتант-۴» را همان‌طور که سند فاش می‌کند تأیید کرد. نام رمز این برنامه، که به نظر می‌رسد اشاره‌ای طنزآمیز به دوستی رو به رشد مسکو با پکن است، هدف واقعی این ابتکار را پنهان می‌کند: جلوگیری از جاسوسان چینی که منافع روسیه را تضعیف می‌کنند. زمان‌بندی این برنامه تقریباً به‌طور قطع تصادفی نبوده است. روسیه تقریباً تمام منابع نظامی و جاسوسی خود را به اوکراین، بیش از ۴۰۰۰ مایل دورتر از مرز خود با چین اختصاص داده بود و احتمالاً نگران بود که پکن بتواند از این حواس‌پرتی بهره‌برداری کند.

از آن زمان، طبق این سند، اف‌اس‌بی مشاهده کرده است که چین دقیقاً همین کار را انجام داده است. مأموران اطلاعاتی چین تلاش‌های خود را برای جذب مقامات، کارشناسان، روزنامه‌نگاران و بازرگانان نزدیک به قدرت در مسکو همان‌طور که سند بیان می‌کند، افزایش داده‌اند. برای مقابله با این تهدید، اف‌اس‌بی به افسران خود دستور داد تا این «تهدید» را خنثی کرده و «از انتقال اطلاعات استراتژیک مهم به چینی‌ها جلوگیری کنند».

به افسران دستور داده شد تا جلسات حضوری با شهروندان روسی که با چین همکاری نزدیک دارند برگزار کنند و به آن‌ها هشدار دهند که پکن در تلاش است از روسیه سوءاستفاده کرده و تحقیقات علمی پیشرفته را به دست آورد. اف‌اس‌بی دستور داده که «به‌طور مداوم اطلاعات درباره کاربران» برنامه پیام‌رسان چینی وی‌چت جمع‌آوری شود. این شامل هک کردن تلفن‌های اهداف جاسوسی و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در یک ابزار نرم‌افزاری ویژه که توسط واحدی از اف‌اس‌بی نگهداری می‌شود، است. همسویی احتمالی بلندمدت دو دولت اقتدارگرا، با جمعیتی نزدیک به ۱.۶ میلیارد نفر و مسلح به حدود ۶۰۰۰ کلاهک هسته‌ای، نگرانی عمیقی را در واشنگتن ایجاد کرده است.

برخی از اعضای دولت ترامپ معتقدند که از طریق ارتباط با پوتین، واشنگتن می‌تواند روسیه را از چین جدا کند و از آنچه مارکو روبیو، وزیر امور خارجه، «دو قدرت هسته‌ای متحد علیه ایالات متحده» نامیده، جلوگیری کند. دونالد ترامپ، اندکی قبل از انتخابات در نوامبر، گفت: «من باید آن‌ها را از هم جدا کنم، و فکر می‌کنم می‌توانم این کار را انجام دهم.» از یک منظر، سند اف‌اس‌بی این نظریه را تأیید می‌کند که با رویکرد درست، می‌توان روسیه را از چین جدا کرد.

این سند از بی‌اعتمادی و سوءظن در هر دو طرف رابطه خبر می‌دهد. چین بر مأموران خود به محض بازگشت به کشور تست پلی‌گراف انجام می‌دهد، نظارت بر ۲۰۰۰۰ دانشجوی روس در چین را تشدید کرده و تلاش می‌کند روس‌هایی که همسران چینی دارند را به عنوان جاسوسان بالقوه جذب کند. اما خوانش دیگری از این سند به نتیجه‌ای کاملاً متضاد منجر می‌شود. این واقعیت که پوتین ظاهراً از خطرات رابطه نزدیک‌تر با چین آگاه است و با این حال تصمیم گرفته است به جلو حرکت کند، می‌تواند نشان‌دهنده فرصت اندک برای ایالات متحده برای تغییر مسیر روسیه باشد. الکساندر گابویف، مدیر مرکز کارنگی روسیه و اوراسیا، که این سند را به درخواست نیویورک تایمز بررسی کرده، گفت: «پوتین معتقد است که می‌تواند بسیار عمیق‌تر در این آغوش چینی فرو رود، و این بدون خطر نیست، اما ارزشش را دارد.» او افزود: «اما همچنین می‌بینیم که افرادی در داخل سیستم وجود دارند که نسبت به این رویکرد تردید دارند.»

پوتین سال‌هاست که با شی در بیش از ۴۰ دیدار شخصی ارتباط برقرار کرده و از زمان تهاجم به اوکراین، شراکت بسیار عمیق‌تری با چین برقرار کرده است. این دو کشور دارای هم‌افزایی اقتصادی طبیعی هستند، به‌طوری‌که روسیه یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان انرژی در جهان و چین بزرگ‌ترین مصرف‌کننده انرژی در جهان است. این موضوع چالشی ظریف برای مأموران ضدجاسوسی روسیه ایجاد می‌کند. سند نشان می‌دهد که آن‌ها تلاش می‌کنند خطرات ناشی از جاسوسی چین را مهار کنند بدون اینکه «پیامدهای منفی برای روابط دوجانبه» به وجود آید. به افسران هشدار داده شده بود که از هرگونه اشاره عمومی به سرویس‌های اطلاعاتی چین به‌عنوان «دشمن بالقوه» خودداری کنند. این دستورالعمل، که به احتمال زیاد برای توزیع به دفاتر میدانی اف‌اس‌بی نوشته شده است، نگاهی نادر به دنیای درونی یکی از قدرتمندترین بخش‌های تشکیلات اطلاعاتی روسیه ارائه می‌دهد: اداره عملیات ضدجاسوسی اف‌اس‌بی، معروف به دی‌کی‌آر‌او. این سند توسط سرویس هفتم دی‌کی‌آر‌او نوشته شده است، که مسئول مقابله با جاسوسی از چین و سایر نقاط آسیا است. نگرانی درباره آسیب‌پذیری روسیه در برابر پکن که روزبه‌روز قدرتمندتر می‌شود، در این یادداشت غالب است. اما مشخص نیست که این نگرانی‌ها تا چه حد در سراسر تشکیلات روسیه، فراتر از واحد ضدجاسوسی، رایج است. حتی کشورهای متحد نیز به‌طور معمول از یکدیگر جاسوسی می‌کنند.

پل کولبه، پژوهشگر ارشد مرکز بلفر برای علوم و امور بین‌الملل هاروارد، که ۲۵ سال در اداره عملیات سیا، از جمله در روسیه، خدمت کرده است، می‌گوید: «بر اساس ضرب‌المثل قدیمی، چیزی به نام سرویس‌های اطلاعاتی دوستانه وجود ندارد.» او افزود: «نیازی نیست زیاد در میان مقامات نظامی یا اطلاعاتی روسیه جست‌وجو کنید تا به سوءظن عمیق نسبت به چین برسید. در بلندمدت، چین، با وجود شراکت نامحدود و مفید بودنش، یک تهدید بالقوه نیز هست.»

اندکی پس از آنکه نیروهای روس از مرز به اوکراین حمله کردند، مقامات شرکت‌های دفاعی چین و مؤسسات مرتبط با اطلاعات چین شروع به هجوم به روسیه کردند. هدف آن‌ها، طبق سند اف‌اس‌بی، درک بهتر جنگ بود. چین دانشمندانی در سطح جهانی دارد، اما ارتش آن از زمان درگیری یک‌ماهه با ویتنام در سال ۱۹۷۹ جنگی نداشته است.

نتیجه این است که در چین نگرانی‌هایی درباره عملکرد ارتش این کشور در برابر تسلیحات غربی در درگیری‌هایی مانند تایوان یا دریای چین جنوبی وجود دارد. مقامات اطلاعاتی چین مشتاقند تا نبرد روسیه علیه ارتشی که توسط غرب پشتیبانی می‌شود را درک کنند. سند اف‌اس‌بی می‌گوید: «برای پکن اطلاعات مربوط به روش‌های رزمی با استفاده از پهپادها، مدرن‌سازی نرم‌افزار آن‌ها و روش‌های مقابله با انواع جدید تسلیحات غربی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است»، و اضافه می‌کند که پکن معتقد است جنگ در اوکراین طولانی خواهد شد. این درگیری فناوری و تاکتیک‌های جنگی را متحول کرده است. چین مدت‌هاست که در زمینه تخصص هوانوردی از روسیه عقب مانده است، و سند می‌گوید که پکن این را به‌عنوان یک هدف اولویت‌دار قرار داده است. چین خلبانان نظامی و پژوهشگران در زمینه آئروهیدرودینامیک، سیستم‌های کنترل و آئروالاستیسیته را هدف قرار داده است. همچنین، طبق این سند، متخصصان روس که روی اکرانوپلان، یک نوع کشتی جنگی شناور که ابتدا توسط اتحاد جماهیر شوروی مستقر شده بود و برنامه آن متوقف شده است، کار کرده‌اند، مورد هدف قرار گرفته‌اند. گزارش می‌گوید: «اولویت جذب به کارمندان سابق کارخانه‌های هواپیماسازی و مؤسسات تحقیقاتی، و همچنین کارمندان کنونی که از توقف برنامه توسعه اکرانوپلان توسط وزارت دفاع روسیه ناراضی هستند یا مشکلات مالی دارند، داده شده است.»

مشخص نیست که آیا تلاش‌های جذب نیروی انسانی محدود به استخدام متخصصان روس برای پروژه‌های چینی است یا شامل جذب آن‌ها به‌عنوان جاسوس نیز می‌شود. این سند همچنین نشان می‌دهد که روسیه بسیار نگران دیدگاه چین نسبت به جنگ در اوکراین است و تلاش می‌کند تا به جاسوسان پکن اطلاعات مثبتی درباره عملیات‌های روسیه ارائه دهد. همچنین به مأموران ضدجاسوسی روسیه دستور داده شده است تا گزارشی برای کرملین درباره هرگونه تغییر احتمالی در سیاست‌های پکن تهیه کنند. رهبران غربی چین را متهم کرده‌اند که قطعات ضروری تسلیحات را به روسیه ارائه می‌دهد و تلاش می‌کند این موضوع را پنهان کند. سند اف‌اس‌بی از این ادعا حمایت می‌کند و بیان می‌دارد که پکن پیشنهاد ایجاد زنجیره‌های تأمین به مسکو را داده است که تحریم‌های غربی را دور می‌زند و همچنین پیشنهاد مشارکت در تولید پهپادها و سایر تجهیزات نظامی پیشرفته را ارائه کرده است. سند مشخص نمی‌کند که آیا این پیشنهادها اجرایی شده‌اند یا خیر، هرچند چین پهپادهایی به روسیه داده است. یادداشت اف‌اس‌بی همچنین به علاقه چین به گروه مزدوران واگنر، یک گروه شبه‌نظامی مورد حمایت روسیه که سال‌ها دولت‌هایی در آفریقا را پشتیبانی کرده و در کنار نیروهای روس در اوکراین جنگیده است، اشاره دارد. دستورالعمل می‌گوید: «چینی‌ها قصد دارند از تجربه جنگجویان واگنر در نیروهای مسلح خود و شرکت‌های نظامی خصوصی که در کشورهای جنوب شرق آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین فعالیت می‌کنند، استفاده کنند.»

نحوه نگارش گزارش مشخص نمی‌کند که آیا اف‌اس‌بی معتقد است چین می‌خواهد جنگجویان سابق واگنر را برای تشکیلات خود جذب کند یا صرفاً می‌خواهد از تجربه آن‌ها بیاموزد. مسکو نگران است که پکن در تلاش برای نفوذ به قلمرو آن باشد روسیه مدت‌هاست که از نفوذ چین در امتداد مرز مشترک ۲۶۱۵ مایلی خود نگران است. ملی‌گرایان چینی سال‌هاست که به معاهدات قرن نوزدهمی اعتراض دارند که در آن‌ها روسیه بخش‌های بزرگی از این منطقه، از جمله ولادی‌وستوک امروزی را ضمیمه کرد. این موضوع اکنون از اهمیت کلیدی برخوردار است، زیرا روسیه به دلیل جنگ و تحریم‌های اقتصادی تضعیف شده و بیش از پیش قادر به مقاومت در برابر پکن نیست.

گزارش اف‌اس‌بی نگرانی‌هایی را مطرح می‌کند که برخی از دانشگاهیان در چین ادعاهای ارضی علیه روسیه را ترویج می‌کنند. چین در حال جست‌وجو برای یافتن نشانه‌هایی از «مردمان باستانی چینی» در خاور دور روسیه است، احتمالاً برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی محلی به نفع ادعاهای چین. در سال ۲۰۲۳، چین نقشه رسمی منتشر کرد که شامل نام‌های تاریخی چینی برای شهرها و مناطق داخل روسیه بود. اف‌اس‌بی به افسران خود دستور داد تا چنین فعالیت‌ها و همچنین تلاش‌های چین برای استفاده از دانشمندان روس و منابع آرشیوی برای تحقیقاتی که با هدف اتصال وابستگی تاریخی به سرزمین‌های مرزی انجام می‌شود را افشا کنند. یادداشت دستور می‌دهد: «کار پیشگیرانه‌ای در مورد شهروندان روس که در فعالیت‌های مذکور دخیل هستند، انجام دهید.» همچنین «ورود اتباع خارجی به کشورمان را به‌عنوان اقدامی برای تأثیرگذاری محدود کنید.»

چین در آسیای مرکزی و قطب شمال باعث نگرانی روسیه شده است. نگرانی‌ها درباره گسترش نفوذ چین تنها به سرزمین‌های مرزی خاور دور روسیه محدود نمی‌شود. کشورهای آسیای مرکزی در دوران اتحاد جماهیر شوروی تحت کنترل مسکو بودند. امروز، گزارش اف‌اس‌بی حاکی از آن است که پکن یک «استراتژی جدید» برای ترویج قدرت نرم چین در این منطقه تدوین کرده است. طبق این سند، چین این استراتژی را در ازبکستان آغاز کرده است. جزئیات این استراتژی در سند ذکر نشده است، جز اینکه شامل تبادلات بشردوستانه است. ازبکستان و کشورهای همسایه برای پوتین اهمیت دارند، که بازسازی حوزه نفوذ شوروی را بخشی از میراث خود می‌بیند. این گزارش همچنین به علاقه چین به قلمرو وسیع روسیه در قطب شمال و مسیر دریایی شمالی، که در امتداد ساحل شمالی روسیه قرار دارد، اشاره می‌کند. به‌طور تاریخی، این آب‌ها برای حمل‌ونقل قابل اعتماد بوده‌اند، اما انتظار می‌رود با تغییرات اقلیمی، این مسیرها شلوغ‌تر شوند. این مسیر زمان حمل‌ونقل بین آسیا و اروپا را به شدت کاهش می‌دهد. توسعه این مسیر فروش کالاهای چین را آسان‌تر می‌کند. روسیه به‌طور تاریخی تلاش کرده است تا کنترل شدیدی بر فعالیت‌های چین در قطب شمال حفظ کند. اما طبق سند اف‌اس‌بی، پکن معتقد است که تحریم‌های غربی روسیه را مجبور خواهد کرد برای حفظ «زیرساخت‌های قدیمی قطب شمال» به چین روی آورد.

در حال حاضر، غول گازی روسیه، نواتک، برای نجات پروژه گاز طبیعی مایع قطب شمال خود به چین وابسته شده است. اف‌اس‌بی ادعا می‌کند که جاسوسان چینی نیز در قطب شمال فعال هستند. گزارش می‌گوید که اطلاعات چین در تلاش است تا اطلاعاتی درباره توسعه قطب شمال روسیه به دست آورد، به‌ویژه با استفاده از مؤسسات آموزش عالی و شرکت‌های معدنی. اما با وجود تمام این آسیب‌پذیری‌ها، گزارش اف‌اس‌بی به‌وضوح بیان می‌کند که از دست دادن حمایت چین بدتر خواهد بود. این سند به‌طور صریح به افسران هشدار می‌دهد که پیش از انجام هرگونه اقدام حساس، باید تأییدیه از بالاترین سطوح تشکیلات امنیتی روسیه دریافت کنند.