رونمایی بانک مرکزی از دو ابزار ارزی جدید؛ سیاست‌گذاری در سایه تحریم

مکانیزم پیش‌فروش ارز و تفاوت آن با امتیاز صادراتی

پیش‌فروش ارز به صادرکنندگان اجازه می‌دهد تعهد ارزی خود (ارز حاصل از صادرات که باید طبق قوانین رفع تعهد ارزی بازگردد) را پیش از تحویل در مرکز مبادله با قرارداد مشخصی بفروشند. صادرکننده تعهد خود را در سامانه‌ای مانند سامانه جامع تجارت ثبت می‌کند، قرارداد پیش‌فروش با خریدار (مانند واردکننده) منعقد می‌شود و معادل ریالی ارز فوراً پرداخت می‌گردد. در موعد مقرر، صادرکننده موظف است ارز را به مرکز مبادله تحویل دهد تا به خریدار تخصیص یابد. نرخ ارز در این قراردادها معمولاً بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود، اما ممکن است بانک مرکزی دامنه قیمتی مشخصی اعمال کند. چنانچه این نهاد اعلام کرده که در بازار پیش‌فروش ارز، قرار است تخفیفاتی در نظر گرفته شود که مکانیزم طراحی و نرخ آن هنوز مشخص نشده است.

امتیاز صادراتی، گواهی یا حق مالی است که بر اساس تعهد ارزی صادرکنندگان (ارز حاصل از صادرات) صادر می‌شود و در بازار رسمی (مرکز مبادله) قابل معامله است. صادرکننده پس از ثبت صادرات در سامانه‌هایی مانند سامانه جامع تجارت، امتیازی دریافت می‌کند که نشان‌دهنده تعهد ارزی اوست. این امتیاز را می‌توان پیش از تحویل ارز به خریداران (مانند واردکنندگان یا سرمایه‌گذاران) فروخت و نقدینگی ریالی دریافت کرد. در موعد مقرر، صادرکننده موظف است ارز را به مرکز مبادله تحویل دهد تا به خریدار تخصیص یابد. قیمت‌گذاری امتیازات بر اساس عرضه و تقاضا در بازار تعیین می‌شود، اما بانک مرکزی ممکن است دامنه قیمتی مشخصی اعمال کند.

پیش‌فروش ارز با بازار امتیاز صادراتی تفاوت دارد، زیرا پیش‌فروش بر قراردادهای مستقیم متمرکز است، در حالی که امتیاز صادراتی بستری برای معاملات عمومی‌تر فراهم می‌کند.

به گفته بانک مرکزی در پیش‌فروش ارز، فروشندگان همان صادرکنندگانی هستند که خوش‌حساب بودند و تعهدات خود را به موقع انجام داده‌اند. خریداران نیز واردکنندگانی‌اند که وزارت صمت و سایر نهادهای ذی‌ربط مشخص می‌کنند. همچنین، در بازار امتیاز صادراتی نیز در سمت فروشنده صادرکنندگان غیرنفتی، سرمایه‌گذارهای خارجی و افراد دارای صلاحیت به انتخاب کمیته ارزی قرار گرفته‌اند و در سمت خریدار واردکنندگانی که واجد شرایط استفاده از این طرح هستند ایستاده‌اند. در واقع، این اختیار به صادرکنندگانی داده می‌شود که وزارت صمت آن را مشخص کرده است. البته به گفته رئیس کل بانک مرکزی، صادرکنندگان محصولات خرد مثل کشاورزی و صنایع دستی حتما مشمول این امتیاز هستند اما به طور شفاف گفته نشده که مکانیزم تخصیص این امتیاز چطور بوده و وزارت صمت بر چه اساس به واردکنندگان این اجازه را اعطا می‌کند.

ملاحظات به‌کارگیری این دو ابزار ارزی

بانک مرکزی برای راه‌اندازی این دو ابزار چندین هدف را برشمرده است؛ افزایش عرضه ارز صادرکنندگانی که بازگشت ارز کمتری دارند، افزایش صادرات غیرنفتی، کاهش واردات کالای مصرفی و جداسازی سیاست تجاری از سیاست ارزی.

اما هر ابزار چقدر ممکن است در تحقق این اهداف موفق عمل کند؟ نقاط قوت و ضعف هر کدام چیست و با چه مشکلات احتمالی ممکن است مواجه شود؟

بازار پیش‌فروش ارز 

به گفته برخی تحلیلگران، در صورتی که اقدامات وعده‌داده‌شده به درستی و در شفافیت کامل اجرا شود، پیش‌فروش ارز می‌تواند صادرکنندگان را تشویق کند تا ارز خود را به جای بازار آزاد در مرکز مبادله عرضه کنند که منجر به تعدیل نرخ ارز رسمی می‌شود. البته این در حالی قابل‌انتظار است که فاصله نرخ بازار آزاد و بازار رسمی مرکز مبادله کم باشد چرا که در غیر این صورت انگیزه کافی برای صادرکنندگان وجود ندارد تا ارز خود را با نرخ کمتر در بازار رسمی نقد کنند. در حال حاضر، نرخ اسکناس دلار در بازار مبادله حدود 71 هزار و 300 تومان و در بازار غیررسمی حدود 83 هزار و 500 تومان است؛ یعنی یک اختلاف 12 هزار و 200 تومانی.

یکی دیگر از نقاط مثبت این طرح این است که دریافت زودهنگام منابع ریالی، نیاز صادرکنندگان به فروش فوری ارز در بازار آزاد را کاهش می‌دهد. این اقدام نیز در صورتی محقق می‌شود که تفاوت نرخ به حدی نباشد که جذابیت تسویه آنی را برای صادرکنندگان کاهش دهد.

اما در کنار مزایای احتمالی این طرح، موانع احتمالی در سر راه آن وجود دارد که موفقیت قطعی آن را با ابهام روبرو می‌کند. برای مثال، ممکن است صادرکنندگان در این طرح مشارکت کافی را نداشته باشند. اگر نرخ پیش‌فروش به نرخ بازار آزاد نزدیک نباشد، صادرکنندگان ممکن است به بازار غیررسمی روی بیاورند. همچنین، به دلیل ماندگاری تحریم‌ها محدودیت‌های نقل‌وانتقال ارزی مانع بازگرداندن ارز صادراتی می‌شود و سرعت معاملات را از مسیرهای شفاف کند می‌کند. از سوی دیگر، تورم 30 درصدی در داخل کشور فشار صعودی بر نرخ ارز ایجاد می‌کند و اثر تثبیت‌کننده را محدود می‌کند. در کنار تمام این عوامل، سابقه سیاست‌های ارزی ناپایدار یا عملکرد غیرشفاف ممکن است اعتماد صادرکنندگان را کاهش دهد. برای مثال، بانک مرکزی مشخص نکرده که چه واردکنندگانی دقیقا واجد شرایط شرکت در این دو طرح هستند و وزارت صمت بر اساس چه مکانیزمی به آنان این اختیار را اعطا می‌کند.

در سناریوی خوش‌بینانه، بازار امتیاز صادراتی با مشارکت گسترده صادرکنندگان، شکاف بین نرخ ارز رسمی و غیررسمی را به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌دهد و با افزایش عرضه ارز در مرکز مبادله، ذخایر ارزی بانک مرکزی را تقویت می‌کند، هرچند به دلیل تحریم‌ها و تورم بالا، احتمال وقوع این سناریو پایین است. در سناریوی واقع‌بینانه، این ابزار اثر متوسطی دارد و با کاهش محدود شکاف نرخ ارز، ثبات نسبی در بازار ایجاد می‌کند، اما مشکلات ساختاری مانع تأثیرگذاری کامل می‌شوند؛ چنانچه اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت نیز در مراسم رونمایی از این ابزارها ابراز امیدواری کرد که نوع نگاه نهادها به ارز واردکننده و صادرکننده نباید نگاه مالکیتی باشد بلکه این نهادها باید نگاه نظارتی داشته باشند. این سناریو به دلیل شرایط کنونی اقتصاد ایران نسبتا احتمال بالاتری در مقایسه با سایر گزینه‌ها دارد. در سناریوی بدبینانه نیز عدم استقبال صادرکنندگان و نظارت ضعیف می‌تواند این ابزار را به بستری برای رانت و معاملات صوری تبدیل کند.

بازار امتیاز صادراتی