نوبلیست واقع‌گرا؛ رابرت فوگل و گذار از کمونیسم به مکتب شیکاگو

بحران‌ها همیشه فقط در لحظه وقوع اثر نمی‌گذارند؛ برخی از آن‌ها، مانند رکود بزرگ آمریکا، دهه‌ها در زندگی مردم و تفکر اقتصادی تأثیر می‌گذارند. در این میان، پس از رکود ابتدای دهه 1930 نسل تازه‌ای از اقتصاددانان شکل گرفت که به دنبال درک عمیق‌تر و پاسخ‌هایی برای این ویرانی بودند.

امروز -11 ژوئن- سالگرد رابرت فوگل است؛ اقتصاددانی که از دل همین بحران‌ها برخاست. کودکی‌اش در دوران رکود گذشت و همین تجربه، انگیزه‌ای شد برای ورود به علم اقتصاد؛ آنهم نه برای تحلیل امروز، بلکه برای کاوش در ریشه‌های گذشته. او بعدها به یکی از چهره‌های برجسته اقتصاد تاریخی تبدیل شد.

رشد در بحران و جرقه‌های نخستین علاقه

رابرت ویلیام فوگل در یکم ژوئیه ۱۹۲۶ در نیویورک متولد شد؛ در خانواده‌ای اوکراینی که پس از پایان جنگ‌های داخلی کشورشان به ایالات متحده پناه آورده بودند.

او پس از قبولی در دبیرستان تخصصی استایوسنت، از علاقه‌مندان علوم و ریاضی شد و در سال ۱۹۴۴ فارغ‌التحصیل شد. هرچند در ابتدا شیفته ادبیات و تاریخ بود، اما موج دغدغه‌های اقتصادی پس از رکود، مسیر او را به سمت اقتصاد کشاند.

روی‌برگردانی از کمونیسم تا واقع‌گرایی اقتصادی

تحصیل در دانشگاه کرنل، او را به تاریخ علاقه‌مند کرد، اما اقتصاد را به‌عنوان رشته فرعی انتخاب کرد تا شاید به سوالاتش درباره ریشه‌های بحران‌های اقتصادی پاسخ دهد. در همین سال‌ها بود که فوگل، تحت تأثیر فضای سیاسی اقتصادی آن دوران، به کمونیسم گرایش پیدا کرد و حتی در انجمن جوانان کمونیست آمریکا به ریاست رسید.

اما پس از حدود هشت سال فعالیت، به این نتیجه رسید که ایدئولوژی کمونیستی با واقعیت‌های اقتصادی همخوانی ندارد. این تحول فکری هم‌زمان با ورودش به دانشگاه کلمبیا رخ داد، جایی که پای درس جرج استیگلر، اقتصاددان نوبلیست و از پایه‌گذاران مکتب شیکاگو، نگرشی نو به اقتصاد پیدا کرد.

پس از دریافت کارشناسی ارشد اقتصاد از کلمبیا، فوگل برای ادامه تحصیل راهی دانشگاه جان هاپکینز شد و در سال ۱۹۶۳ دکترای خود را دریافت کرد. پیش از آن‌ هم فعالیت علمی‌اش را به‌عنوان استادیار در دانشگاه راچستر آغاز کرده بود.

اما نقطه اوج فعالیتش، پیوستن به دانشگاه شیکاگو بود؛ جایی که به مرکزی برای پژوهش‌های مهم‌اش در اقتصاد تاریخی بدل شد. با اینکه سال‌هایی را در دانشگاه هاروارد گذراند و مدتی در راچستر استاد مهمان بود، اما همیشه به شیکاگو وفادار ماند و در سال ۱۹۸۱ با مدیریت مرکز اقتصاد جمعیت بار دیگر به آنجا بازگشت. 

آغاز تاریخ‌سنجی؛ عددهایی برای روایت گذشته

رابرت فوگل را می‌توان یکی از بنیان‌گذاران اصلی رویکرد تاریخ‌سنجی (Cliometrics) دانست؛ روشی که تلاش دارد وقایع تاریخی را نه با روایت، بلکه با عدد و داده توضیح دهد. او با بهره‌گیری از ابزارهای آماری و مدل‌های اقتصادی، به تاریخ نگاهی نو انداخت و برای نخستین بار تحلیل داده‌محور را وارد مطالعات تاریخی کرد.
اولین اثر شاخص او در این حوزه، کتاب «راه‌آهن و رشد اقتصادی آمریکا» بود که در سال ۱۹۶۴ منتشر شد. در این اثر، فوگل با استفاده از تحلیل‌های آماری نشان داد که برخلاف باور عمومی، راه‌آهن نقش چندان تعیین‌کننده‌ای در رشد اقتصادی قرن نوزدهم آمریکا نداشته است. به زعم او، توسعه زیرساخت‌های جاده‌ای می‌توانست همان کارکرد را ایفا کند. این نتیجه‌گیری جسورانه، روش سنتی مطالعه تاریخ اقتصادی را به چالش کشید و نقطه عطفی در شکل‌گیری «اقتصاد تاریخی نو» بود.

بازخوانی اقتصاد برده‌داری

فوگل با همکاری استنلی انگرمن، در سال ۱۹۷۴ اثری دوجلدی با عنوان «گذرگاه زمان: اقتصاد برده‌داری سیاه‌پوستان در آمریکا» منتشر کرد که جریان‌ساز شد و زمینه شهرت او را فراهم آورد.

در این پژوهش آن دو با اتکا به داده‌های میدانی و تکنیک‌های اقتصادسنجی نشان دادند که برده‌داری در جنوب آمریکا نه‌تنها از نظر اقتصادی ناکارآمد نبود، بلکه برای مالکان سودآور بود. آنان اثبات کردند که بهره‌وری در مزارع جنوب، نسبت به نیروی کار، بالاتر از مزارع آزاد شمالی بوده است. بر اساس این تحلیل‌ها، اگر جنگ داخلی آمریکا رخ نمی‌داد، بعید بود که برده‌داری به‌خودی‌خود منقرض شود.

برخی منتقدان فوگل را متهم به دفاع از برده‌داری کردند، اما او به‌وضوح اعلام کرد که دیدگاهش صرفاً توصیفی و بر پایه داده‌های اقتصادی است، نه توجیه اخلاقی.

بازتاب اخلاق و انسان‌دوستی در اقتصاد تاریخی

فوگل در پاسخ به منتقدان، کتاب دیگری در سال 1989 منتشر کرد: «بدون مجوز و قرارداد: صعود و سقوط برده‌داری در آمریکا». در این اثر، او با نگاهی اخلاق‌محور، به فجایع انسانی در سیستم برده‌داری پرداخت: بهره‌کشی از زنان باردار، مرگ‌ومیر بالای نوزادان، و فشارهای روانی مداوم بر بردگان.

با این‌که فوگل پیش‌تر از بهره‌وری اقتصادی نظام برده‌داری سخن گفته بود، در این کتاب به‌صراحت نظام برده‌داری را به عنوان ساختاری ضدانسانی محکوم کرد.

عدالت، برابری‌خواهی و سیاست‌گذاری اجتماعی

در سال ۲۰۰۰ فوگل کتاب «چهارمین موج بیداری بزرگ و آینده عدالت‌خواهی» را منتشر کرد. این کتاب به بررسی جنبش‌های برابری‌خواه در تاریخ آمریکا می‌پرداخت و نشان می‌داد که چگونه خیزش‌های دینی و سیاسی، در طول تاریخ، به تغییرات اجتماعی منجر شده‌اند.

فوگل در این اثر نیز از تحلیل‌های اقتصادی استفاده کرد تا بگوید تلاش برای عدالت، هم ریشه در باورهای مذهبی دارد و هم در واقعیت‌های اقتصادی.

جایزه نوبل برای بازتعریف علم اقتصاد تاریخی

در سال ۱۹۹۳، فوگل به‌همراه داگلاس نورث، مورخ اقتصاددانی دیگر برنده جایزه نوبل اقتصاد شد. این دو، نوبل را به‌خاطر ارائه مدلی نوین از تحلیل‌های تاریخی دریافت کردند—مدلی که با تکیه بر تئوری‌های اقتصادی، روش‌های آماری و داده‌های تاریخی، توانست تحولات اقتصادی و نهادی را بهتر از هر روش کلاسیکی توضیح دهد.

نوبل فوگل، نه برای یک کشف مشخص، بلکه برای «بازتعریف علم اقتصاد تاریخی» اهدا شد؛ کاری که نسل‌های آینده اقتصاددانان و مورخان اقتصادی همچنان از آن بهره‌مند خواهند شد.

او در سخنرانی نوبل خود با عنوان «رشد اقتصادی، نظریه جمعیت و فیزیولوژی: تأثیر فرآیندهای بلندمدت بر سیاست‌گذاری اقتصادی» بر کار خود در مورد مسئله تغذیه و رشد اقتصادی تاکید کرد.

رابرت فوگل در 11 ژوئن 2013 در سن 86 سالگی در ایالت ایلینوی آمریکا درگذشت.