صف‌آرایی جدید در منطقه؛ چرا در بحران شبه قاره اردوغان طرف اسلام‌آباد را گرفت؟

به گزارش اکوایران، در درگیری نظامی اخیر میان هند و پاکستان، ترکیه به‌طور قاطع و بدون ابهام از پاکستان حمایت کرد؛ هم پیش از درگیری و هم پس از آن.

منابع نزدیک به دولت ترکیه مدعی شدند که هواپیماهای باری ترکیه‌ای تجهیزات نظامی به پاکستان منتقل کرده‌اند، هرچند مقامات رسمی ترکیه این موضوع را رد کردند. 

این یکی از صریح‌ترین مواضعی است که ترکیه در سال‌های اخیر اتخاذ کرده و نشان‌دهنده انحراف آشکار از «ابتکار آسیای نوین» پیشین این کشور است، زیرا ترکیه در سیاست خود در قبال جنوب آسیا، امنیت را به‌ جای تجارت در اولویت قرار داده است.

به گزارش دیپلمات، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، از آن زمان تاکنون چندین بار سخنرانی کرده و بار دیگر حمایت کشورش از پاکستان را تکرار کرده است.

ترکیه اکنون تصمیم خود را در مورد نگاهش به جنوب آسیا و اینکه از چه کشوری در این منطقه حمایت می‌کند، گرفته است. این تصمیم ناگهانی نبوده و موقتی هم نیست. ترکیه اکنون با درکی نو از «جنوب آسیای امنیتی‌شده» عمل می‌کند، جایی که امنیت ملی‌اش را به این منطقه گره زده است.

تقریباً تمام مواضع اعلام‌شده از سوی ترکیه پس از اقدام نظامی هند، این اقدامات را «تحریک‌آمیز» توصیف کرده‌اند و مدعی شده‌اند که حملات به خاک پاکستان «خطر جنگ تمام‌عیار» را افزایش داده است. هیچ کشور مسلمان یا عرب دیگری به جز جمهوری آذربایجان، به‌طور مستقیم عملیات هند را محکوم نکرد.

گرفتاری مشترک ترکیه و پاکستان

به‌طور کلی توافقی وجود دارد که در دوران پس از جنگ سرد، هر دو کشور ترکیه و پاکستان جایگاه خود را در معماری امنیتی غرب از دست داده‌اند. هر دو در پی یافتن راه‌هایی برای باقی‌ماندن در منظومه امنیتی در حال تغییر هستند.

متحدان ناتوی ترکیه بارها از گسترش روابط این کشور با روسیه، به‌ویژه پس از خرید سامانه دفاع موشکی اس-۴۰۰، به‌شدت انتقاد کرده‌اند. این متحدان دسترسی ترکیه به فناوری‌های دفاعی حیاتی و تجهیزات نظامی را محدود کرده‌اند، تا جایی که در خاورمیانه امروز، کشورهای غیرعضو ناتو مانند اسرائیل و امارات متحده عربی به پیشرفته‌ترین فناوری‌های دفاعی ناتو از جمله جنگنده اف-۳۵ دست یافته‌اند، در حالی که ترکیه از این مزایا محروم مانده است.

پاکستان نیز به‌طور آسیب‌پذیری به صنعت دفاعی چین وابسته است؛ این وابستگی تنها گزینه‌ای است که پس از رها شدن توسط غرب برای این کشور باقی مانده. هرچند سیاست ترکیه در قبال پاکستان الزاماً هندمحور نیست، اما هر دو کشور به یکدیگر نیاز دارند، زیرا متحدان کمی در عرصه بین‌المللی دارند.

اما پرسش بزرگ‌تر این است که آیا ترکیه می‌تواند یا باید در قبال پاکستان سیاستی داشته باشد که به قیمت روابطش با هند تمام شود؟

ترجیح پاکستان به هند

در آنکارا و ریاض، توافق نانوشته‌ای وجود دارد مبنی بر اینکه پاکستان کشوری نیست که بتوان به‌راحتی از آن گذشت. اسلام‌آباد به مهم‌ترین متحد دفاعی ترکیه خارج از ناتو تبدیل شده است. اما این اتحاد بهای سنگینی داشته؛ ایجاد خصومت با هند. تقریباً تمام کشورهای مسلمان با همین دوراهی مواجه‌اند، نه فقط ترکیه. با این حال، عربستان سعودی و امارات توانسته‌اند روابطشان با هند و پاکستان را از هم تفکیک کنند.

ترکیه برای مدت زیادی تلاش کرد در روابطش با پاکستان نوعی ابهام حفظ کند و هم‌زمان روابط نزدیک و مطمئنی با هند برقرار سازد.

پیشنهاد ترکیه به هند نیز اهمیت زیادی داشت، چرا که شامل ایجاد روابط راهبردی با دهلی‌نو در ازای عادی‌سازی روابط هند و پاکستان و حل مسالمت‌آمیز اختلافاتشان از جمله موضوع جامو و کشمیر می‌شد. رئیس‌جمهور ترکیه برای تحقق این هدف از همه ابزارهای ممکن استفاده کرد تا هند را با خود همراه کند، اما این تلاش‌ها عمدتاً با واکنش‌های منفی دیپلماتیک و رسانه‌ای مواجه شد.

دوره‌ ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲ را می‌توان بدترین نقطه روابط هند و ترکیه دانست؛ زمانی که دو کشور کمپین رسانه‌ای گسترده‌ای علیه یکدیگر به راه انداختند. این تنش‌ها پس از لغو وضعیت ویژه جامو و کشمیر در ساختار فدرال هند شدت گرفت.

از سال ۲۰۲۲ به بعد، نشانه‌هایی از عقب‌نشینی در مواضع ترکیه دیده می‌شود، زیرا هند پیامی واضح به آنکارا داد: روابط ویژه ترکیه با پاکستان و حمایت از سیاست‌های آن در قبال کشمیر، بزرگ‌ترین مانع در روابط هند و ترکیه است.

در سال ۲۰۲۲، ترکیه و پاکستان در جنگ قره‌باغ از جمهوری آذربایجان حمایت کردند. ارمنستان که شکست خورده و منزوی شده بود، برای دریافت تجهیزات دفاعی حیاتی، از جمله سامانه دفاع هوایی بومی هند موسوم به «آکاش»، به سرعت به هند روی آورد.

نه فقط ارمنستان، بلکه هند خیلی زود به رقبای منطقه‌ای و مخالفان ترکیه مانند جمهوری اسلامی ایران، یونان، قبرس، امارات متحده عربی و اسرائیل نزدیک شد و به‌دنبال روابط راهبردی و دفاعی با آن‌ها رفت. بسیاری در دهلی‌نو این چرخش را پاسخی به روابط دفاعی ترکیه با پاکستان، بنگلادش و مالدیو می‌دانند.

نفوذ فزاینده ترکیه در همسایگی نزدیکش می‌تواند منافع هند را به چالش بکشد. 

از «اول هند» تا «تنها هند»

سیاست خارجی هند به‌تدریج تغییر کرده است. هند اکنون خود را قدرتی در حال احیا می‌بیند و به اصل اتکای به خود (آتمنیر‌بهار بهارات) افتخار می‌کند.

در گفتمان ایدئولوژیک حزب حاکم، شعار «اول هند» همواره طنین‌انداز بوده است؛ به این معنا که منافع هند هدف غایی سیاست خارجی جدید این کشور است. تحلیلگران واقع‌گرای دهلی‌نو اغلب این مفهوم را به‌صورت اغراق‌آمیز به «تنها هند» تعبیر می‌کنند.

این نگاه با دکترین پیشین «گوجرال» در تضاد است؛ دکترین گوجرال بر حمایت بی‌قید و شرط از کشورهای همسایه بدون انتظار متقابل تأکید داشت.

تخیل ژئوپلیتیکی هند از خودش حتی پیچیده‌تر از این‌هاست. این تخیل فراتر از مرزهای فیزیکی هند امروز می‌رود. هند امروز خود را نسخه کوچک‌شده جغرافیایی از تمدن هند بزرگ می‌داند.

این دو تصور از هند – یکی «اول هند» و دیگری هند بزرگوارِ بی‌توقع – به سیاست‌های خارجی متفاوت و گاه متناقضی نیاز دارند. سیاست «اول هند» واقع‌گرایی‌ای را نشان می‌دهد که از زخم‌های تاریخی تجزیه تمدن هند سرچشمه می‌گیرد.

در مقابل، ترکیه و چین با بهره‌گیری از گذشته ترک‌تبار و عثمانی، و از سوی دیگر «ابتکار کمربند و جاده»، در حال پیشبرد سیاست خارجی فراملیتی هستند.

تحت رهبری نارندرا مودی، هند موفق شده است روابط دوجانبه با کشورهای مختلف جهان برقرار کند، اما در عین حال همکاری‌های منطقه‌ای مانند انجمن همکاری‌های منطقه‌ای جنوب آسیا (سارک) را عمدتاً رها کرده یا در آن کم‌رنگ ظاهر شده است.

بی‌علاقگی فزاینده هند به همکاری‌های منطقه‌ای باعث شده است تا همسایگانش به فراتر از هند نگاه کنند. این امر به چین، ترکیه و ایالات متحده فرصت داده است تا رهبری منطقه‌ای هند در جنوب آسیا را نادیده بگیرند.

هند باید نگران این باشد که امنیتی شدن جنوب آسیا به چین، ترکیه و سایر قدرت‌ها این امکان را داده تا در همسایگی‌اش شریکان دفاعی جدیدی پیدا کنند. این تغییر به‌آرامی و بدون هیاهوی دیپلماتیک رخ داده است. پایان ابهام در سیاست ترکیه در قبال جنوب آسیا و گسترش روابط دفاعی ترکیه و پاکستان، واقعیتی جدید است که هند باید با آن کنار بیاید.

آنچه آشکار است، این است که هند جز منافع مقطعی و واکنش‌های احساسی موقت؛ فاقد سیاست مشخصی در قبال ترکیه است، چیزی که برای مقابله با قدرتی در حال رشد مانند ترکیه کافی نیست. هند ممکن است نیاز داشته باشد برای مهار جاه‌طلبی‌های ترکیه در جنوب آسیا، از متحدان خود در جهان عرب و اسلام، به‌ویژه ایران، عربستان سعودی و اندونزی کمک بگیرد.