نسخه موفقیت اردوغان؛ چگونه ترکیه به ستون سیاست خارجی آمریکا تبدیل شد؟

به گزارش اکوایران، در حالی که دونالد ترامپ در تلاش است سیاست خارجی واشنگتن در خاورمیانه را بازتعریف کند، رئیس‌جمهور ایالات متحده بیش از پیش به رهبر یکی از متحدان دیرینه آمریکا چشم دوخته است؛ شخصیتی که به یکی از اثرگذارترین صداها در منطقه و فراتر از آن تبدیل شده است.

به نوشته نیوزویک، تنها در هفته گذشته، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، نقش خود را به‌عنوان بازیگری کلیدی در چندین جبهه ژئوپولیتیکی به اثبات رساند. چند روز پس از پایان دادن به شورشی چهل‌ساله از سوی حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک)، اردوغان بنا بر گفته ترامپ، نقشی کلیدی در تصمیم رئیس‌جمهور آمریکا برای لغو تحریم‌ها علیه سوریه و حتی دیدار با رهبر موقت این کشور، احمد الشرع ایفا کرد؛ دیداری که در جریان سفر پرحاشیه ترامپ به عربستان سعودی، نخستین سفر خارجی دوره دوم ریاست‌جمهوری‌اش، صورت گرفت.

ترکیه سپس میزبان مذاکرات هسته‌ای حساس میان اروپا و ایران شد، و همچنین گفت‌وگوهای دشوار میان روسیه و اوکراین را نیز در خاک خود برگزار کرد. این تحولات در شرایطی روی داد که ترامپ می‌کوشد در هر دو پرونده نقش رهبری دیپلماتیک ایفا کند و اکنون خود را هم‌راستا با تنها رهبری می‌بیند که به‌ظاهر قادر است به پیشبرد چشم‌انداز او کمک کند.

چاگری ارهان، مشاور ارشد اردوغان و عضو شورای امنیت و سیاست خارجی ریاست‌جمهوری ترکیه، در گفت‌وگو با نیوزویک گفت: «آقای ترامپ او [اردوغان] را دوست خود می‌نامد. و می‌خواهد که او بازیگری کلیدی در سطح منطقه‌ای و جهانی باشد تا در چارچوب دولت ترامپ با ایالات متحده همکاری کند و من فکر می‌کنم هر دو کشور می‌توانند در این دوران جدید به شکل متقابل از یکدیگر بهره‌مند شوند.»

نسخه موفقیت اردوغان

ارهان موفقیت اردوغان را به چهار عامل نسبت می‌دهد؛ عواملی که باعث شده‌اند اردوغان به تاثیرگذارترین رهبر ترکیه پس از مصطفی کمال آتاتورک تبدیل شود. او گفت: «اولین عامل، تجربه است. او بیش از ۲۳ سال است که رهبری یکی از کشورهای برتر عضو ناتو و یکی از ۲۰ اقتصاد برتر جهان را بر عهده دارد.»

ارهان افزود: «او با چندین رئیس‌جمهور آمریکا و رهبران کشورهای مختلف تعامل داشته و به‌خوبی با تمام دینامیک‌های منطقه‌ای و جهانی آشناست. او در تمام روندها و تحولاتی که طی یک‌چهارم قرن گذشته با آن‌ها روبه‌رو بوده‌ایم، حضور داشته و بخشی از آن‌ها بوده است.»

ارهان همچنین تأکید کرد که اردوغان به‌طور استثنایی «قابل اعتماد» است و «همیشه به وعده‌ها و تعهدات خود در قبال متحدان و کشورهای دوست پایبند بوده است.» به باور ارهان ، نفوذ رئیس‌جمهور ترکیه باعث شده که «در سطح منطقه‌ای صاحب‌نظر باشد» و همین جایگاه به او امکان داده تا اهداف خود را در برخی از پیچیده‌ترین منازعات جهان پیگیری کند.

ارهان گفت: «در مورد بحران روسیه و اوکراین، او نمی‌خواهد که دو همسایه ترکیه با هم بجنگند، بلکه می‌خواهد آن‌ها پای میز صلح بیایند.» با وجود تلاش‌های بسیاری از سوی کشورهای مختلف، تاکنون تنها ترکیه بوده که موفق شده دو طرف این خون‌بارترین درگیری اروپا از زمان جنگ جهانی دوم را پای میز مذاکره بنشاند.

پیش از دور تازه مذاکرات که روز جمعه در استانبول برگزار شد، اردوغان در بهار ۲۰۲۲ نیز توانسته بود توافق صادرات غلات از طریق دریای سیاه را میان روسیه و اوکراین میانجی‌گری کند.

ارهان ادامه داد: «در مورد همکاری منطقه‌ای در قفقاز، او می‌خواهد هر سه کشور منطقه قفقاز در ایجاد یک قفقاز باثبات‌تر و شکوفاتر نقش ایفا کنند. آنکارا در خاورمیانه نیز صاحب نفوذ است. او خواهان پاکسازی منطقه از گروه‌های تروریستی و امثال آن است.»

در نهایت، ارهان گفت: «او چشم‌اندازی جهانی دارد؛ تحلیلی برای آینده در سطح بین‌المللی. او معتقد است کرسی‌های دائمی شورای امنیت سازمان ملل باید فراتر از پنج کشور فعلی گسترش یابد و اصلاحاتی انجام شود تا نظمی بین‌المللی عادلانه‌تر و با فاصله کمتر میان فقیر و غنی در سراسر جهان شکل بگیرد.» و نتیجه‌گیری کرد: «این چهار ویژگی، اردوغان را به رهبری منحصربه‌فرد نه فقط در مقیاس منطقه‌ای، بلکه در سطح جهانی تبدیل کرده است. و به‌نظر من آقای ترامپ این را به‌خوبی می‌داند.»

«من از او خوشم می‌آید، و او هم از من خوشش می‌آید»

تعریف و تمجید ترامپ از اردوغان در جریان سفرش به خاورمیانه، تازه‌ترین نمونه از تحسین رئیس‌جمهور ایالات متحده نسبت به همتای ترک خود بود.

ترامپ یک ماه پیش از آغاز ریاست‌جمهوری‌اش، به خبرنگاران گفت: «فکر می‌کنم ترکیه واقعاً کلید حل مسئله سوریه را در اختیار دارد. شاید این را از کس دیگری نشنیده باشید، اما من معمولاً پیش‌بینی‌های خوبی داشته‌ام.»

در یک نشست خبری دیگر، در حالی که نتانیاهو درباره افزایش نفوذ ترکیه در سوریه تحت دولت جدید احمد الشرع هشدار می‌داد و هم‌زمان عملیات نظامی اسرائیل در آن کشور ادامه داشت، ترامپ گفت: «من رابطه‌ای عالی با مردی به نام اردوغان دارم. اسمش را شنیده‌اید؟ من از او خوشم می‌آید، و او هم از من خوشش می‌آید.»

او سپس پیشنهاد کرد که در اختلافات میان نتانیاهو و اردوغان میانجی‌گری کند:

«هر مشکلی که با ترکیه دارید، فکر می‌کنم من می‌توانم آن را حل کنم، البته به شرطی که منطقی باشید. تو باید منطقی باشی. ما باید منطقی باشیم.»

با وجود مذاکرات اخیر دو طرف در جمهوری آذربایجان، تنش در روابط اسرائیل و ترکیه همچنان ادامه دارد. در همین حال، نشانه‌های شکاف میان ترامپ و نتانیاهو در هفته‌های اخیر آشکارتر شده است.

ترامپ در مسیر دیگری گام برداشته: گفت‌وگوی مستقیم با جنبش فلسطینی حماس برای آزادسازی یک گروگان دارای تابعیت آمریکا، دستیابی به توافق آتش‌بس با جنبش انصارالله یمن (حوثی‌ها) بدون شمول حملات آن گروه علیه اسرائیل در مفاد توافق، و ادامه مذاکرات هسته‌ای با ایران.

ترکیه در مرکز توجه سیاست خارجی آمریکا

سینان اولگن، دیپلمات پیشین ترکیه‌ای و پژوهشگر ارشد در بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی، در گفت‌وگو با نیوزویک توضیح داد که چرا به‌نظر می‌رسد ترکیه در محاسبات سیاست خارجی دولت ترامپ جایگاه بهتری نسبت به اسرائیل پیدا کرده است.

او گفت: «در خاورمیانه، در مقایسه با اسرائیل، ترکیه در واقع ظرفیت و تمایل بیشتری برای کمک به اهداف سیاست خارجی ایالات متحده دارد، چه در زمینه دولت‌سازی، چه در تثبیت منطقه‌ای و چه در توسعه اقتصادی.»

اولگن افزود: «این امر به‌ویژه در سوریه مشهود است، جایی که از زمان فروپاشی دولت اسد، دخالت آنکارا نقش کلیدی داشته تا دولت جدید دمشق را به سمت حکمرانی فراگیرتر سوق دهد، رویکردی که برای تضمین عادی‌سازی بلندمدت کشور ضروری است.»

تنش در روابط اردوغان و ترامپ

با این حال، رابطه اردوغان و ترامپ خالی از تنش نبوده است. در نخستین دوره ریاست‌جمهوری ترامپ، واشینگتن فشار زیادی به آنکارا وارد کرد تا اندرو برانسون، کشیش آمریکایی بازداشت‌شده پس از کودتای نافرجام ۲۰۱۶ در ترکیه را آزاد کند. برانسون در سال ۲۰۱۸ آزاد شد.

یکی دیگر از مقاطع پرتنش در سال ۲۰۲۰ رخ داد، زمانی که ایالات متحده در چارچوب «قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم»، ترکیه را به‌دلیل خرید سامانه دفاع هوایی روسی اس-۴۰۰ تحریم کرد. این اقدام در ادامه اختلافات قبلی بر سر تلاش ترکیه برای خرید سامانه آمریکایی پاتریوت شکل گرفت و تنش‌ها را تشدید کرد. در نهایت، ایالات متحده ترکیه را از برنامه تولید جنگنده اف-۳۵ کنار گذاشت.

با این حال، به‌نظر می‌رسد این موضوع نیز در مسیر حل‌وفصل قرار دارد. اردوغان روز شنبه گفت که در رویکرد ایالات متحده نسبت به تحریم ترکیه، نرمشی به‌وجود آمده است. او گفت: «با روی کار آمدن دوست من ترامپ، ما به ارتباطی بازتر، سازنده‌تر و صمیمی‌تر در این مسائل دست یافتیم.»

سینان اولگن نیز با این ارزیابی موافق بود و گفت که انتخاب ترامپ احتمالاً به معنای یک پیروزی برای روابط ایالات متحده و ترکیه است، روابطی که در دوران ریاست‌جمهوری جو بایدن، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، پیوسته رو به تیرگی گذاشته بود. بایدن در کارزار انتخاباتی ۲۰۲۰ اردوغان را «یک خودکامه» خواند و حتی به صراحت خواستار حمایت ایالات متحده از اپوزیسیون او شد.

اولگن گفت: «تغییر دولت در ایالات متحده مسیر همکاری نزدیک‌تر ترکیه و آمریکا را در دیپلماسی منطقه‌ای هموار کرد. در دوران دولت ترامپ، وضعیت دموکراسی ترکیه دیگر مانعی برای تعمیق همکاری دوجانبه نبود. واشینگتن به‌درستی ارزیابی کرد که حمایت آنکارا برای مواجهه با برخی چالش‌های دشوار منطقه‌ای، از جمله در اوکراین و سوریه، حیاتی است.»

«دوباره ترکیه را به عظمت برسانیم»

طی بیش از شش قرن، امپراتوری عثمانی، یکی از بازیگران اصلی منطقه بود. این دولت چندقومیتی که در قسطنطنیه (پایتخت پیشین بیزانس که بعدها توسط آتاتورک «استانبول» نام گرفت) مستقر بود، بقایای امپراتوری روم را از میان برداشت و به قدرتی جهانی بدل شد. اما در ادامه، روند افول این امپراتوری آغاز شد، و به‌ویژه پس از شکست در جنگ جهانی اول، تسلطش را بر بخش‌هایی از بالکان، شمال آفریقا و نهایتاً جهان عرب از دست داد.

با این حال، دولت جانشین عثمانی یعنی جمهوری ترکیه در قرن ۲۱ بار دیگر در مسیر صعود قرار گرفته است. برخی از طرفداران و منتقدان اردوغان سیاست‌های او را نوعی «نئو-عثمانیسم» توصیف می‌کنند. اگرچه خود اردوغان و نزدیکانش این برچسب را رد کرده‌اند، اما او بارها مردم ترکیه را «فرزندان عثمانی» خوانده تا آن‌ها را در حمایت از حزب عدالت و توسعه (AKP) بسیج ایجاد کند.

جیمز جفری، سفیر پیشین ایالات متحده در ترکیه و نماینده ویژه سابق ترامپ در ائتلاف ضدداعش، سه دلیل را برای افزایش چشمگیر نفوذ ژئوپلیتیکی ترکیه در ۲۵ سال گذشته - تقریباً در طول دوره رهبری اردوغان - برشمرده است.

او به نیوزویک گفت: «از سال ۲۰۰۰، دوران یک‌قطبی سلطه آمریکا (با حمایت اتحادیه اروپا) رو به افول گذاشت؛ اروپا و آمریکا (عمدتاً اروپا) سهم کمتری از تولید ناخالص داخلی جهانی پیدا کردند، و کشورهایی با مواضع ضدسیستم مانند روسیه، چین و ایران اهمیت بیشتری پیدا کردند. این روند فرصت‌هایی را برای کشورهای فعالِ میان‌وزن در نقاط ژئوپلیتیکی حساس فراهم کرد، کشوری مانند ترکیه.»

جفری گفت: «ترکیه در همین دوره هم در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر و هم از نظر واقعی رشد داشته است: ثبات (یک حزب در قدرت)، قدرت اقتصادی (افزایش چشمگیر صادرات، خدمات و صنعت، عضویت در گروه ۲۰)، قدرت نظامی - هم از نظر توان نیروهای مسلح و هم از نظر آمادگی برای استفاده مستقیم یا غیرمستقیم از آن در درگیری‌ها (پهپادهای بایراکتار، بستن تنگه‌ها به روی روسیه، حضور در سوریه، عراق، سومالی و قفقاز).»

او توضیح داد که در این مناطق اردوغان «برای کسب جایگاهی در تمام میزهای مذاکره تلاش کرد، در حالی که هم‌زمان به حل درگیری‌های دیرینه پرداخت» و در داخل کشور نیز «به‌خوبی نقاط ضعف بالقوه را مدیریت کرد» - از جمله انتقادها از تمرکز قدرت در دستانش، مشکلات اقتصادی، و شورش پ.ک.ک.

جفری بر این باور است که میان ترامپ و اردوغان «تطابق منافع» وجود دارد؛ به‌ویژه آن‌که هر دو رویکردی «معامله‌محور و نه اخلاق‌محور» به مسائل دارند و دیدگاه‌های مشابهی در قبال ایران و روسیه اتخاذ کرده‌اند - مسائلی که آن‌ها را در تضاد با شرکای اروپایی آمریکا قرار می‌دهد.

قرن ترکیه

بدتر شدن روابط واشینگتن با متحدان اروپایی ناتو از زمان بازگشت ترامپ به قدرت در ژانویه، در بستر رقابت گسترده‌تری برای رهبری جهانی رخ داده است؛ رقابتی که غالباً به‌عنوان نبردی میان ایالات متحده و چین، و به‌طور کلی میان شرق و غرب توصیف می‌شود.

در این میان، ترکیه - هم از نظر جغرافیایی و هم از نظر سیاسی - در میانه این رقابت قرار دارد. اردوغان در مصاحبه‌ای با نیوزویک در ژوئیه گذشته نیز بر این موقعیت میانی‌اش تأکید کرد. او از یک‌سو در نقش خود در ناتو سرمایه‌گذاری کرده و به دنبال تعامل نزدیک‌تر با اروپا بوده، و از سوی دیگر به‌طور هم‌زمان روابط خود را با بلوک‌های تحت رهبری چین و روسیه، یعنی گروه بریکس و سازمان همکاری شانگهای، گسترش داده است.

در اکتبر ۲۰۲۲ و در نود و نهمین سالگرد تأسیس جمهوری ترکیه، اردوغان بلندپروازی‌های خود را با اعلام آغاز «قرن ترکیه» به‌طور رسمی اعلام کرد.

ریچارد آوتزن، سرهنگ بازنشسته ارتش آمریکا که به‌عنوان مشاور غیرنظامی و نظامی در وزارت خارجه ایالات متحده خدمت کرده، از ظهور ژئوپولیتیکی و قدرت‌نمایی ترکیه به‌عنوان «یکی از مهم‌ترین تحولات راهبردی قرن بیست‌و‌یکم» یاد کرده است.

آوتزن به نیوزویک گفت: «بلوغ روند چند دهه‌ای آزادسازی اقتصادی و بین‌المللی شدن ترکیه، اصلاحات نظامی، پیشرفت‌های فزاینده در صنعت دفاعی و توانمندی‌های اطلاعاتی، و سیاست خارجی برون‌گراتر، همگی از جمله عوامل مؤثر در این روند بوده‌اند.»

او افزود: «تداوم قدرت از طریق حکومت پیوسته حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان - فارغ از پیامدهای آن در عرصه سیاست داخلی - در عرصه قدرت سیاسی و روابط بین‌الملل مزایای آشکاری به همراه داشته است. نظام بین‌المللی در حال تغییر، به‌نفع قدرت‌های میان‌رده رقم خورده، و آنکارا نیز به‌خوبی از فرصت‌های پیش‌آمده بهره برده است.»