وقتی میز مذاکره می‌چرخد؛ «چرخش بزرگ» خلیج فارس در برابر توافق هسته‌ای

به گزارش اکوایران، کشورهای خلیج فارس در تلاش‌های آمریکا برای تضمین یک توافق هسته‌ای جدید با ایران نقش محوری را ایفا می‌کنند و این امر نشان‌دهنده یک تغییر جدی در نقش‌ها است. ده سال پس از آنکه این کشورها در توافق مهم قبلی با تهران کنار گذاشته شده و خشمگین بودند، حالا در مرکز توجه قرار گرفته‌اند.

این تغییر تا حدی نشان‌دهنده تأثیر سیاست «اول آمریکا» دونالد ترامپ است که با کنار گذاشتن متحدان سنتی اروپایی، فضای نفوذ را برای قدرت‌های متوسط منطقه خلیج فارس و دیگر مناطق باز کرده است تا در سیاست خارجی آمریکا اثرگذار باشند.

به نوشته فایننشال تایمز، در حالی که دولت اوباما در سال ۲۰۱۵ از یک روند چندجانبه شامل بریتانیا، آلمان، فرانسه، روسیه و چین برای توافق موسوم به برجام استفاده کرد، ترامپ با هدف دستیابی سریع به توافق و تهدید به اقدام نظامی در صورت شکست دیپلماسی، به دنبال توافق دوجانبه با جمهوری اسلامی ایران است.

وزنه‌های تعادل در برابر اسرائیل

اما این تغییر همچنین منعکس‌کننده یک کاهش تنش چشمگیر میان قدرت‌های منطقه خلیج فارس - عربستان سعودی و امارات متحده عربی - و ایران است. این کشورهای سنی‌مذهب که دهه‌ها جمهوری عمدتاً شیعه را رقیبی متخاصم و بی‌ثبات‌کننده می‌دانستند، تلاش کرده‌اند تنش‌ها با تهران را کاهش دهند و از بروز مجدد درگیری در خاورمیانه جلوگیری کنند.

در نتیجه، ریاض و ابوظبی که از حامیان پر سر و صدای تصمیم ترامپ برای خروج از برجام در سال ۲۰۱۸ و اعمال «فشار حداکثری» علیه ایران بودند، اکنون از تلاش‌های دیپلماتیک برای حل اختلاف هسته‌ای تهران و غرب حمایت علنی می‌کنند. این بدان معناست که کشورهای خلیج فارس با استفاده از ارتباطات خود با ترامپ، به عنوان وزنه‌های مهمی در برابر نخست‌وزیر اسرائیل، بنیامین نتانیاهو، که به دنبال اقدام نظامی است، عمل می‌کنند.

علی واعظ، کارشناس ایران در گروه بحران، گفت که همراهی کشورهای خلیج فارس، به دلیل نفوذ آن‌ها در واشنگتن «تحولی بزرگ» است. او افزود: «در دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ، نتانیاهو و محمد بن سلمان [ولیعهد عربستان] به او توصیه می‌کردند که با ایران توافق نکند. حالا عربستان سعودی او را به توافق با ایران ترغیب می‌کند و محمد بن سلمان نفوذ بیشتری نسبت به نتانیاهو دارد، بنابراین این موضوع بسیار مهم است.»

گفت‌وگوهای غیرمستقیم بین دولت ترامپ و ایران با وساطت عمان انجام شده است؛ کشوری که همواره روابط خوبی با تهران داشته و تلاش کرده خود را به عنوان یک قدرت بی‌طرف در خاورمیانه معرفی کند. مسقط میزبان مذاکرات محرمانه آمریکا و ایران بین تهران و دولت اوباما در اوایل سال ۲۰۱۳ بود، پیش از آنکه مذاکرات علنی شده و به ژنو و وین منتقل شود.

این بار، تلاش‌های عمان با حمایت قطر همراه شده است؛ کشوری کوچک که بزرگ‌ترین پایگاه نظامی واشنگتن در منطقه را میزبانی می‌کند و روابط قوی با ایران دارد. وزیر امور خارجه ایران، عباس عراقچی، در روزهای منتهی به سفر ترامپ به خلیج فارس در ماه گذشته با نخست‌وزیر قطر، شیخ محمد بن عبدالرحمان آل ثانی، دیدار کرد. دوحه که معمولاً به عنوان واسطه پیام‌ها بین واشنگتن و تهران استفاده می‌شود، اندکی پس از ترک رئیس‌جمهور آمریکا میزبان رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان بود.

چرخش ریاض

نکته مهم این است که عربستان سعودی نیز - که در سال ۲۰۲۳ پس از شش سال وقفه روابط خود را با ایران از سر گرفت - وزن خود را به تلاش‌های صلح در خلیج فارس افزوده است.

در آوریل، ولیعهد محمد بن سلمان برادرش و وزیر دفاع، خالد بن سلمان، را به ایران فرستاد تا با مقامات ارشد از جمله رهبر ایران دیدار کند. این سفر که بالاترین سطح حضور یک شاهزاده سعودی در ایران طی چند دهه گذشته بود، با هدف تأکید بر حمایت ریاض از توافق بین ایران و آمریکا انجام شد.

یک مقام سعودی گفت پیام ارسالی به رهبران ایران این بود که عربستان خواهان حفظ گفت‌وگو با جمهوری اسلامی است و نمی‌خواهد در هیچ اقدام خصمانه‌ای شرکت کند. این مقام افزود که همچنین از تهران خواسته شده تا با ترامپ به توافق برسد.

ترس کشورهای خلیج‌فارس این است که اگر دیپلماسی شکست بخورد و آمریکا و اسرائیل حملاتی علیه ایران انجام دهند، جنگی شعله‌ور شود که در آن ممکن است به تأسیسات نفتی و دیگر زیرساخت‌های منطقه، چه به صورت مستقیم و چه از طریق متحدان منطقه‌ای، حمله شود. این مقام سعودی گفت: «ما نمی‌خواهیم یک سوءتفاهم باعث شروع جنگی بین ایران و آمریکا شود.»

امارات متحده عربی، واسطه‌ای که ترامپ آن را برای ارسال نامه‌ای به رهبر ایران انتخاب کرد، اظهارات مشابهی داشته است. پس از دیدار عراقچی با همتای اماراتی‌اش، شیخ عبدالله بن زاید، در ماه گذشته، امارات اعلام کرد که دو طرف درباره اهمیت مذاکرات هسته‌ای «در تحکیم پایه‌های امنیت و ثبات منطقه» گفتگو کرده‌اند.

این وضعیت تفاوت قابل توجهی با سرخوردگی رهبران سعودی و اماراتی از باراک اوباما، رئیس‌جمهور سابق آمریکا دارد که با مشارکت ندادن آن‌ها در مذاکرات برجام و توجه نکردن به نگرانی‌های آنان درباره برنامه موشکی و منطقه‌ای ایران، آن‌ها را خشمگین کرد.

از سوی دیگر، به گفته صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه در اندیشکده چتم هاوس، ایران می‌خواهد کشورهای خلیج فارس «جزئی از فرآیند مذاکرات باشند، تا مطمئن شود که آن‌ها نقش خراب‌کننده ایفا نمی‌کنند و چون قرار است از نظر اقتصادی، اگر نه سیاسی، ضامن این توافق باشند».

کشورهای خلیج فارس همچنین می‌توانند در صورت موفقیت مذاکرات نقش مهمی ایفا کنند، چراکه بحث‌هایی درباره امکان تشکیل یک کنسرسیوم وجود دارد که در آن آمریکا و کشورهای منطقه تأسیساتی برای غنی‌سازی اورانیوم با سطح پایین توسعه دهند.

این ایده به عنوان یک راه‌حل میانی برای پر کردن شکاف بین تأکید ایران بر حق غنی‌سازی اورانیوم و درخواست علنی ترامپ برای تعطیلی برنامه غنی‌سازی تهران دیده می‌شود. علی واعظ گفت: «این کنسرسیوم می‌تواند وضعیتی ایجاد کند که کشورهای منطقه را در یک پروژه منطقه‌ای به شکلی به هم پیوند دهد که پیش‌ از این بی‌سابقه بوده است.»

برای مثال، امارات متحده عربی در حال حاضر یک نیروگاه هسته‌ای دارد، اما با آمریکا توافق کرده است که از غنی‌سازی داخلی خودداری کند، در حالی که عربستان سعودی قصد دارد برنامه هسته‌ای خود را توسعه داده و اورانیوم را به صورت داخلی غنی‌سازی کند.

حاشیه‌ای شدن اروپایی‌ها و بدترین سناریو

در مقابل کشورهای خلیج فارس، به نظر می‌رسد که دولت‌های اروپایی که در مذاکرات برجام نقش کلیدی داشتند، کنار گذاشته شده‌اند. مقامات اروپایی از سپتامبر تاکنون چندین دور مذاکرات در سطح پایین‌تر با همتایان ایرانی خود برگزار کرده‌اند، اما دیپلمات‌های اروپایی اذعان دارند که نقش آن‌ها در مذاکرات آمریکا و ایران محدود است.

در سال‌های اخیر تنش‌ها بین کشورهای اروپایی و ایران نیز افزایش یافته است. تهران اروپایی‌ها را که با تصمیم ترامپ برای ترک توافق مخالفت کردند، متهم می‌کند که پس از خروج آمریکا، در تأمین منافع اقتصادی ایران از برجام اقدامات کافی انجام نداده‌اند.

از سوی دیگر، اروپایی‌ها به شدت نگران پیشرفت‌های هسته‌ای ایران هستند و تهدید کرده‌اند که امسال روند موسوم به بازگشت سریع تحریم‌ها یا اسنپ‌بک را فعال خواهند کرد، مکانیسمی که در صورت کنترل‌نشدن فعالیت‌های ایران، تحریم‌های سازمان ملل را مجدداً اعمال خواهد کرد.

یک دیپلمات غربی در تهران هشدار داد که اگر مذاکرات شکست بخورد، ممکن است ترامپ از آن به عنوان «بهانه» استفاده کند و فشار آورد تا مکانیسم اسنپ‌بک فعال شود.

صنم وکیل گفت: «اروپایی‌ها خیلی به حاشیه رانده شده‌اند. این دقیقا جایی است که نمی‌خواستند باشند؛ آن‌ها در اتاق مذاکره نیستند، مسائل خود را مطرح نمی‌کنند و به‌خاطر اسنپ‌بک به گوشه‌ای رانده شده‌اند. این بدترین سناریوی ممکن برای آن‌هاست.»